Αυτοδιαχείριση και Κοινά: Πέρα από τη δικτατορία της οικονομίας

του Κώστα Χαριτάκη

Αν αναγνωρίσουμε ως βασικά χαρακτηριστικά των κοινών την κοινή κτήση, την κοινή δημιουργία και την κοινή χρήση, τότε είναι φανερό ότι ο κόσμος των κοινών βρίσκεται πέρα από τον κόσμο της ιδιοκτησίας και της καταναγκαστικής εκμεταλλευτικής εργασίας. Η δημιουργία, προστασία και εξέλιξη των κοινών δεν μπορεί προφανώς να γίνει με τους τρόπους, τις μορφές, τις διαδικασίες που βασικός τους στόχος είναι η περίφραξη και η ιδιωτική ή κρατική απαλλοτρίωση των κοινών, όπως ακριβώς συμβαίνει με την ιδιοκτησία και την διευθυνόμενη από αυτήν εργασία. Ούτε μπορεί να υπαχθεί στην ανταγωνιστική διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου που κινεί την υπάρχουσα οικονομία, μετατρέποντας τον άνθρωπο και τη φύση σε οικονομικούς πόρους για την άντληση κέρδους. Ούτε, ακόμη, μπορεί να συμβιβαστεί με τη δικτατορία της οικονομίας (και της αντίστοιχής της τεχνοεπιστήμης) επί της κοινωνίας, τον αποικισμό από αυτήν όλων των πλευρών της ζωής, και την ακύρωση τελικά της δυνατότητας της κοινωνίας να αποφασίζει για το παρόν και το μέλλον της (όπως φαίνεται τόσο δραματικά σήμερα με τη θηλιά του χρέους).

 

Οι κυρίαρχες παραγωγικές και οικονομικές διαδικασίες είναι διαδικασίες υπαγωγής της κοινωνίας σε καθεστώς ετερονομίας, αλλοτρίωσης και εξάρτησης από το κεφάλαιο και το κράτος. Αντίθετα, τα κοινά και οι παραγωγικές διαδικασίες που τα παράγουν και τα υποβαστάζουν βασίζονται στην αυτονομία, στον αυτοκαθορισμό της κοινωνίας, στην ελεύθερη συνεργασία των ίσων, στο συλλογικό σχεδιασμό των τρόπων παραγωγής και διανομής για τις ανάγκες της κοινωνίας και όχι για το κέρδος ή τον πλούτο γενικά. Και μάλιστα, με κριτήρια και αξίες που δεν ανήκουν στη σφαίρα του “οικονομικού” αλλά στη σφαίρα του “κοινωνικού”, όπως η αλληλεγγύη, η ισότητα και η ελευθερία, σε αντιπαράθεση με τους καταναγκασμούς της οικονομικής αποδοτικότητας και της συσσώρευσης.

Τα κοινά, επομένως, απαιτούν ένα παραγωγικό μοντέλο στα χέρια της κοινωνίας, όπου το τι και πώς παράγεται θα αποφασίζεται από την ίδια και όχι από το “αόρατο χέρι” της αγοράς (δηλαδή από τον ορατό θεό του κέρδους). Απαιτεί, επίσης, ένα παραγωγικό μοντέλο που θα διέπεται και το ίδιο από τις αρχές και τις αξίες των κοινών, δηλαδή μια ομότιμη παραγωγή, με σχέσεις άμεσης δημοκρατίας και οριζοντιότητας στο εσωτερικό της, χωρίς ιδιωτική ιδιοκτησία αλλά και χωρίς διεύθυνση και ιεραρχίες, με την ισότιμη συμμετοχή και αυτοδιεύθυνση των ίδιων των εργαζομένων. Απαιτεί, δηλαδή, να σπάσει το “ιερό άβατο” της παραγωγής, όπου ακόμη και τα τυπικά δικαιώματα και ελευθερίες παύουν να ισχύουν, και να πλημμυρίσει από τη δημιουργικότητα, τη συνεργασία και τις κοινωνικές ελευθερίες που παρέχουν νόημα και αξιοπρέπεια στη ζωή. Το εργοστάσιο, για όσο καιρό τουλάχιστον εξακολουθήσει να αποτελεί βασική παραγωγική μονάδα, πρέπει να ρίξει τα τείχη του (που σήμερα χρησιμεύουν για να φυλάσσεται καλά το κοινό μυστικό της εργασιακής αθλιότητας και της περιβαλλοντικής υποβάθμισης) και να γίνει ένα εργοστάσιο ανοικτό στην κοινωνία, στις ανάγκες της αλλά και στον έλεγχό της, διάφανος τόπος φιλοξενίας και ανάπτυξης πολλαπλών δραστηριοτήτων όχι μόνο για τους εργαζόμενους σε αυτό αλλά και για τις κοινότητες που το περιβάλλουν.

Αυτό το μοντέλο είναι η αυτοδιαχείριση ή αυτοδιεύθυνση, που προσπαθεί να κάνει πράξη η ΒΙΟΜΕ, όπως και πολλά ανάλογα εγχειρήματα σε ολόκληρο τον κόσμο. Πρόκειται για μια προσπάθεια που εξαρχής βγήκε έξω από τις πύλες του εργοστασίου, όχι μόνο ως αγώνας και διεκδίκηση αλλά και ως διαβούλευση και σχεδιασμός μαζί με την κοινωνία μιας παραγωγής προσανατολισμένης στις ανάγκες της κοινωνίας και στην προστασία του περιβάλλοντος. Η επιβίωση των συγκεκριμένων εργαζομένων έπαψε να επαφίεται στις διαθέσεις των αφεντικών και του κράτους, ξεπέρασε τις συνήθεις συνδικαλιστικές διεκδικήσεις, αναθέσεις και εξαρτήσεις, και αναμετρήθηκε τολμηρά με το ερώτημα “μπορούμε εμείς;”. Δημιουργήθηκε έτσι μια κοινότητα αγώνα, δημιουργίας και αλληλεγγύης, που επέβαλλε στην πράξη, χωρίς να περιμένει νομικές και πολιτικές διευθετήσεις, ντε φάκτο, μια νέα πραγματικότητα, αποδεικνύοντας ότι η αυτοδιαχείριση δεν είναι ούτε αίτημα, ούτε πρόγραμμα, αλλά άμεση πράξη. Οικειοποιήθηκαν αυτό που τους ανήκε, αυτό που είχαν χτίσει με τον ιδρώτα τους, αλλά όχι μόνο γι' αυτούς, αλλά για να το εντάξουν σε ένα κοινωνικό ρεύμα μετασχηματισμού της ίδιας της παραγωγικής βάσης της κοινωνίας. Είναι ένα παράδειγμα, επομένως, για το πώς θα μπορούσε να οργανωθεί η παραγωγή, ακόμη και η σκληρή βιομηχανική παραγωγή και όχι μόνο η “άυλη” ψηφιακή οικονομία, σε μια κοινωνία των κοινών, και μια απόδειξη ότι βασικές έννοιες και εργαλεία της ομότιμης παραγωγής μπορούν να εφαρμοστούν και στον τομέα της υλικής παραγωγής.

Πώς μπορούμε να αξιολογήσουμε αυτήν την προσπάθεια (και άλλες ανάλογες σε όλο τον κόσμο) από τη σκοπιά των κοινών, όταν αυτό που παράγεται δεν είναι κοινό αλλά εξακολουθεί να αποτελεί ένα εμπόρευμα; Όπως και στην πραγματικότητα συμβαίνει, τα προϊόντα της ΒΙΟΜΕ δεν αξιολογούνται κυρίως ως οικονομικές (ανταλλακτικές) αξίες, αλλά πρωτίστως ως προϊόντα που συμπυκνώνουν μέσα τους διαφορετικές από τις κυρίαρχες εργασιακές, παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις. Σχέσεις ισότιμης συνεργασίας και όχι εκμετάλλευσης, σχέσεις σεβασμού στον άνθρωπο και τη φύση και όχι επιζήμιας γι' αυτούς κερδοφορίας, σχέσεις αλληλεγγύης και αμοιβαίας αναγνώρισης και όχι συντεχνιακού εγωισμού. Είναι τα μόνα πραγματικά “επώνυμα” προϊόντα γιατί είναι τα μόνα που δεν προσπαθούν να κρύψουν πίσω από μοδάτες και πολυδιαφημισμένες μάρκες το πραγματικό ίχνος της παραγωγής τους (ποιος τα παράγει, πώς, με τι κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνέπειες). Με αυτήν την έννοια, αποτιμώνται στην πράξη ως “αξίες χρήσης”, δείχνοντας, έστω και οριακά, τι θα σήμαινε μια παραγωγή και κυκλοφορία αξιών χρήσης αντί για την παραγωγή και κυκλοφορία αφηρημένων ανταλλακτικών αξιών για την απρόσωπη παγκόσμια αγορά.

Επίσης, τα προϊόντα αυτά δεν είναι όμοια με τα κλασικά καπιταλιστικά εμπορεύματα. Δεν ανήκουν στην ίδια κατηγορία με προϊόντα που περικλείουν παιδική εργασία, απλήρωτη ή κακοπληρωμένη εργασία, καταπάτηση δικαιωμάτων και περιβαλλοντικές καταστροφές. Το πεδίο του δικού τους “ανταγωνισμού” δεν είναι οι τιμές ή οι ιδιότητες των προϊόντων σύμφωνα με τις ανάγκες και τις τάσεις που δημιουργεί η καπιταλιστική παραγωγή και αγορά και οι ανάλογες καταναλωτικές συνήθειες που διαμορφώνουν. Ο μετασχηματισμός της παραγωγής σύμφωνα με τις αξίες και τις πρακτικές των κοινών είναι αναπόσπαστα δεμένος με τον μετασχηματισμό και της κατανάλωσης, των διαδικασιών, των προτύπων και των συνηθειών της. Απαιτεί, δηλαδή, και ταυτόχρονα προκαλεί, τον απεγκλωβισμό από τα κυρίαρχα καταναλωτικά πρότυπα προς μια κατανάλωση που θα σέβεται και αυτή την εργασία και το περιβάλλον. Γι' αυτό η αυτοδιαχείριση τείνει να υπερβαίνει το σημερινό κυρίαρχο διαχωρισμό παραγωγής-κατανάλωσης, στο πλαίσιο του οποίου ευνοείται η αδιαφορία προς τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις και στις δύο πλευρές του δίπολου (ο εργαζόμενος αδιάφορος για το τι συνέπειες έχει αυτό που παράγει, ο καταναλωτής αδιάφορος για το πώς παράχθηκε αυτό που αγοράζει). Η επανένωση αυτών των δύο σφαιρών και ο αμοιβαίος έλεγχος με όρους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς μπορεί να γίνει μόνο όπου τα προϊόντα είναι διαφανή και ο κοινωνικός έλεγχος βρίσκεται ήδη μέσα στην παραγωγή, και από την άλλη όπου οι “αγορές” δεν είναι απρόσωπες και αδιάφορες ως προς την παραγωγή αλλά συνδέονται εξαρχής με αυτήν με κάποια κοινωνικά και περιβαλλοντικά κριτήρια (όπως συμβαίνει σε κάποιες περιπτώσεις αγορών χωρίς μεσάζοντες).

Η αυτοδιαχείριση, λοιπόν, αλλοιώνει, και τείνει να υπερβεί, την κυρίαρχη οικονομία και τους νόμους της αξίας και του ανταγωνισμού, στο βαθμό που δημιουργεί διαφορετικού τύπου προϊόντα και ένα διαφορετικό πεδίο διακίνησης των προϊόντων, δημιουργώντας προϋποθέσεις για την υπέρβαση των αποξενωμένων σχέσεων παραγωγών-καταναλωτών. Και με αυτόν τον τρόπο, διακινεί αξίες, κριτήρια και πρακτικές της σφαίρας των κοινών παρά του κόσμου της ιδιοκτησίας και της εκμετάλλευσης.

Μια άλλη σημαντική διάσταση που φέρνει την αυτοδιαχείριση μέσα στην καρδιά ενός κόσμου των κοινών, είναι το μοίρασμα γνώσεων, δεξιοτήτων, τεχνικών που λαμβάνει χώρα στο αυτοδιαχειριζόμενο εργοστάσιο. Καθώς οι διευθυντικές και ιεραρχικές σχέσεις έχουν καταλυθεί, η ίδια η ανάγκη ωθεί στο μοίρασμα από όλους σε όλους της όποιας διαθέσιμης γνώσης και εμπειρίας, ώστε να εξασφαλιστεί η λειτουργία. Αυτό που μέχρι τότε ήταν το “επτασφράγιστο μυστικό” πάνω στο οποίο συσσωρεύονταν ισχύς και εξουσία, τώρα γίνεται διαθέσιμο για όλους πολλαπλασιάζοντας τη συλλογική ισχύ και διαμορφώνοντας το κοινό της αυτοδιαχείρισης. Και βεβαίως αυτό το μοίρασμα ευνοεί τη συλλογική καινοτομία που πριν παρέμενε ακρωτηριασμένη από τον ανταγωνισμό και την ιεραρχία. Είναι κι αυτό μια απόδειξη για το πώς το κοινό και η ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό μπορεί να πολλαπλασιάσει τον πραγματικό πλούτο μιας κοινότητας, αν βέβαια με τον όρο πλούτο εννοήσουμε όχι τη συσσώρευση χρημάτων και πραγμάτων αλλά όλα εκείνα που μας δίνουν τη δυνατότητα να ζήσουμε με ελευθερία, ισότητα και δημιουργία.

Η αξιολόγηση των αυτοδιαχειριστικών εγχειρημάτων από τη σκοπιά των κοινών πρέπει επίσης να συμπεριλάβει και το αν αυτά επιστρέφουν κάτι στην κοινωνία ή την κοινότητα ενδυναμώνοντας τη σφαίρα των κοινών. Πράγματι, η ΒΙΟΜΕ (όπως και άλλα ανάλογα εγχειρήματα) προβλέπει καταστατικά τη διάθεση μέρους του πλεονάσματος που μπορεί να έχει για κοινωνικούς σκοπούς ή σε αλληλέγγυες δομές και σε ανάλογα εγχειρήματα. Αυτός είναι βασικός όρος που αποδεικνύει στην πράξη ότι στόχος της παραγωγής δεν είναι η συσσώρευση. Και σε αυτό το πεδίο οι όροι της καπιταλιστικής οικονομίας καταλύονται μαζί με το φαντασιακό που τους περιβάλλει. Στόχος της αυτοδιαχείρισης δεν είναι ο πλουτισμός, αλλά η αξιοπρεπής διαβίωση με αυτονομία και ελευθερία. Γι' αυτό δε συγκινεί την αυτοδιαχειριστική κοινότητα η ανάπτυξη-γιγάντωση του εργοστασίου, αλλά η δυνατότητα πολλαπλασιασμού ανάλογων εγχειρημάτων και η διάχυση της αυτοδιαχείρισης σε όλο και περισσότερους τομείς της κοινωνικής ζωής. Η στήριξη σε αυτές τις προσπάθειες έχει και αυτή τα χαρακτηριστικά των κοινών, αφού πρόκειται για μοίρασμα τεχνογνωσίας και υλικής υποστήριξης χωρίς ανταλλάγματα.

Η επιτυχία, επομένως, αυτών των εγχειρημάτων δεν λύνει απλώς το βιοποριστικό πρόβλημα κάποιων ανθρώπων, αλλά δημιουργεί μια δεξαμενή κοινών εμπειριών, τακτικών, γνώσεων, τεχνικών, ελεύθερα διαθέσιμων προς όλους, μια κοινή βάση στήριξης για ολόκληρη την κοινωνία. Όσο περισσότερο εμπλουτίσουμε αυτή τη δεξαμενή, τόσο πιο έτοιμοι θα είμαστε να απεξαρτηθούμε από το κεφάλαιο και το κράτος, και να ενισχύσουμε τον κόσμο των κοινών. Ο καινούργιος κόσμος, έλεγε ο Χέγκελ, γεννιέται τόσο δα μικρός όσο και ένα νεογέννητο. Ας του δώσουμε την ευκαιρία να ζήσει!

Τοποθέτηση στο Commons Fest 2015 (http://commonsfest.info), ένα φεστιβάλ για τα Κοινά Αγαθά (15-17 Μαΐου 2015), στη θεματική ενότητα “Αυτοοργάνωση και Βιωσιμότητα”.

Η Λατινική Αμερική στο δρόμο της κοινωνικής απελευθέρωσης

Γράφει ο Κώστας Λάμπος

«Υπάρχουν μερικοί που φαντάζονται πως υπάρχει ένα τιμόνι και παλεύουν για να το κάνουν δικό τους. Υπάρχουν όμως και αυτοί που παίρνουν ένα νησί και το μετατρέπουν όχι σε καταφύγιο για να ικανοποιήσουν τους εαυτούς τους, αλλά σε μια βάρκα για να συναντηθούν με ένα άλλο νησί και με ένα άλλο και με ένα άλλο. Δεν έχει κανένα νόημα να παλεύεις για να πάρεις στα χέρια σου ένα τιμόνι που δεν υπάρχει ή αν υπάρχει είναι ένα σχέτο ντεκόρ»

Subcomandante Marcos

Μπορεί η Μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση του ρώσικου και η Μεγάλη Πορεία του κινέζικου Λαού να κατάληξαν μέσω του κρατικοκαπιταλισμού στον μανιακό καπιταλισμό και στο αχανές κινέζικο εργαστήρι φασιστικής νεοδουλείας[1] και της νεοφιλελεύθερης καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, που σέρνει ολόκληρη την ανθρωπότητα στην καπιταλιστική βαρβαρότητα[2], αλλά υπάρχουν και πολλοί άλλοι λαοί που αποφάσισαν να ακολουθήσουν το δρόμο της ιστορίας προς την κοινωνική ισότητα και αυτονομία και την εθνική χειραφέτησή τους. Οι λαοί της λατινοαμερικανικής ηπείρου, που γνώρισαν όσο λίγοι λαοί του πλανήτη τη βαρβαρότητα της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού, τη βαρβαρότητα του κεφαλαίου, επιλέγουν σταθερά τις τελευταίες δεκαετίες αυτό το δρόμο και δείχνουν με τον αγώνα τους και με το παράδειγμά τους πως ένας καλύτερος, ανθρωπινότερος κόσμος δεν είναι μόνο αναγκαίος αλλά και εφικτός[3].

Είδαμε τη νίκη του διεθνούς καπιταλισμού πάνω στη μεξικανική επανάσταση, δεν είδαμε όμως την ήττα της, γιατί απλούστατα οι κοινωνικές επαναστάσεις των μεγάλων οριζόντων της ισότητας, της ελευθερίας της ευημερίας, και της ειρήνης δεν ηττώνται, αλλά ξαναγεννιούνται και ξαναγεννιούνται μέσα από τις στάχτες τους μέχρι την ώρα της τελικής νίκης τους. Αυτό συμβαίνει και με τη μεξικανική επανάσταση[4], που τις δυό-τρεις τελευταίες δεκαετίες τη συναντάμε ως απελευθερωτικό κίνημα των Ζαπατίστας στην Πολιτεία των Chiapas του Μεξικού το 1983 που ξεσπά ως απελευθερωτική επανάσταση το 1994, ως λαϊκή εξέγερση στο Καράκας το 1989 και το 2002, στο Κίτο το 1997 και το 2000, στην Ασουνσιόν το 1999, στη Λίμα και στην Κοτσαμπάμπα το 2000, στο Μπουένος Άιρες το 2001, στην Αρεκίπα το 2002, στη Λα Πας το 2003, στο Ελ Άλτο το 2003, στις Πολιτείες Οαχάκα και Γκερέλο του Νότιου Μεξικού το 2006, χωρίς ποτέ να σταματήσει η κίνηση των κοινωνιών προς το μέλλον για την αναζήτηση ενός καλύτερου κόσμου. Θα σταθούμε σε δυό παγκόσμιας ακτινοβολίας χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτής της συντελούμενης κοινωνικής κοσμογονίας.

 

Το Κίνημα των Chiapas και η ‘πολιτική από τα κάτω’

«Ο μόνος τρόπος να κάνει κανείς πολιτική για να αλλάξει τον κόσμο, είναι να κάνει πολιτική από τα κάτω, όχι από τα κάτω για να ανεβεί επάνω, αλλά από τα κάτω για να δημιουργήσει σχέσεις με άλλους, και με όλους τους από τα κάτω»

Subcomandante Marcos

Η μεξακάνικη επανάσταση μπορεί να ηττήθηκε στρατιωτικά, δεν ηττήθηκε όμως ως πολιτικό αίτημα του μεξακανικού λαού και ιδιαίτερα ως αίτημα των ιθαγενών λαών για ίσα δικαιώματα. Έτσι αμέσως ματά το θάνατο του Αιμιλιάνο Ζαπάτα γεννήθηκε ουσιαστικά το νεοζαπατιστικό κίνημα, το οποίο με κάθε ευκαιρία έκανε αισθητή την παρουσία του μέχρι το 1983 που πήρε τη μορφή του «Λαϊκού Ζαπατιστικού Εθνικοαπελευθερωτικού Στρατού» (EZLN - Ejército Zapatista de Liberación Nacional) της Πολιτείας των Chiapas[5], συνεχίζοντας όχι τόσο ως τακτικός στρατός όσο ως Λαϊκή Πολιτοφυλακή, τον αγώνα για γη και ελευθερία, για δημοκρατία και αυτονομία[6]. Την 1η Ιανουαρίου του 1994, οι Ζαπατίστας με τη Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόν, αντέδρασαν στην Βόρειο-Αμερικανική Συμφωνία (NAFTA -North American Free Trade Agreement), μεταξύ ΗΠΑ, Καναδά και Μεξικού, για το Ελεύθερο Εμπόριο, γιατί αυτή η συμφωνία έδινε προνόμια στο ξένο κεφάλαιο που εξελίσσονταν σε απειλή για τη γη και την ελευθερία των φτωχών αγροτικών πληθυσμών του Μεξικού. Οι Ζαπατίστας προχώρησαν στην ένοπλη εξέγερση, ακριβώς για να εκδηλώσουν την αντίθεσή τους και να σώσουν τη γη τους από τις επιδιώξεις αυτής της συνθήκης. Το κίνημα των Ζαπατίστας δομήθηκε πάνω στις πραγματικές ανάγκες του πληθυσμού της πολιτείας Chiapas οι οποίες εκφράζονταν με δεκατρείς κατανοητούς στόχους: «γη, στέγη, δουλειά, ψωμί, υγεία, εκπαίδευση, δικαιοσύνη, ανεξαρτησία, ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση, δημοκρατία, ελευθερία, ειρήνη, και δικαίωμα των ιθαγενών για τη διατήρηση του πολιτισμού τους»[7]. Το ζαπατιστικό κίνημα δεν είναι κόμμα με μέλη και δεν αποτελεί οργάνωση με δομές, ιεραρχίες και προγράμματα που τα ‘προτείνει στην κοινωνία’. Το ζαπατιστικό κίνημα είναι η αυτόνομη έκφραση της ίδιας της κοινωνίας στη μορφή των Συμβουλίων[8] και της Άμεσης Δημοκρατίας.

Σε μικρό χρονικό διάστημα το ζαπατιστικό κίνημα επεκτάθηκε σε πάνω από χίλιες κοινότητες, με συνολικό πληθυσμό πάνω από 200 χιλιάδες ανθρώπους, οι οποίες συνενώνονται σε τριάντα και πλέον μεγάλους Αυτόνομους Δήμους και σχηματίζουν πέντε περιφέρειες, τα λεγόμενα Caracol. Το διοικητικό σύστημα των Τσιάπας είναι ένα σύστημα άμεση κοινωνικής συμβουλιακής αυτοδιεύθυνσης, θεμέλιο του οποίου αποτελεί το Συμβούλιο ή η Συνέλευση της Κοινότητας στην οποία συμμετέχουν όλοι όσοι κατοικούν στην Κοινότητα. Ακολουθεί το Δημοτικό Συμβούλιο στο οποίο αντιπροσωπεύονται με αιρετά για ορισμένο χρόνο και ανακλητά μέλη τους, όλες οι Κοινότητες που ανήκουν στο κάθε Δήμο. Σε επίπεδο περιφέρειας (Caracol) λειτουργεί το Συμβούλιο Χρηστής Διακυβέρνησης με συμβουλευτικές-συντονιστικές αρμοδιότητες, στο οποίο συμμετέχουν, με τους ίδιους όρους, εκπρόσωποι όλων των Κοινοτήτων της κάθε περιφέρειας[9]. Με την πρακτική της εναλλαγής, της ανάκλησης και της λογοδοσίας σε όλα τα όργανα της διοικητικής δομής των Τσιάπας δίνεται η δυνατότητα σε όλους να αναλαμβάνουν σταδιακά ευθύνες και να αποκτούν εμπειρίες του κυβερνώ και κυβερνώμαι, με συνέπεια να μην μπορεί να διαμορφωθεί κάποια ηγετική ομάδα ή τάξη που θα εκμεταλλευθεί την υπόλοιπη κοινωνία[10].

Το πρακτικό αποτέλεσμα αυτού του συστήματος αμεσοδημοκρατικής διακυβέρνησης είναι, ότι έχει διαμορφωθεί ένα πρότυπο σύστημα υγείας που αρθρώνεται σε 800 περίπου Κοινοτικά Κέντρα Πρωτοβάθμιας Υγείας, 18 κλινικές και δύο μεγάλα νοσοκομεία πλήρως εξοπλισμένα και στελεχωμένα που παρέχουν δωρεάν όλο το φάσμα της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Τα ίδια πρακτικά αποτελέσματα έχουμε και στον τομέα της Εκπαίδευσης με θεαματική υποχώρηση του αναλφαβητισμού και στον τομέα της παραγωγής που οργανώνεται πάνω στην κοινόκτητη γη[11] στη βάση τριών μεγάλων συνεταιρισμών πολλαπλού στόχου, με πολύ εντυπωσιακά αποτελέσματα. Να σημειωθεί πως τόσο τα ιατρεία, όσο και τα σχολεία, αλλά και οι τοπικές πολιτοφυλακές του EZLN, διοικούνται από τις Συνελεύσεις των Κοινοτήτων και οι Κλινικές, τα Νοσοκομεία, τα Δευτεροβάθμια Σχολεία και οι Συνεταιρισμοί από τα Δημοτικά Συμβούλια, πράγμα που δεν επιτρέπει την αποξένωση κανενός πολίτη και της κοινωνίας συνολικά από τη λήψη των αποφάσεων και συνεπώς δεν επιτρέπει την ανάπτυξη επαγγελματιών πολιτικών, τεχνοκρατικών και γραφειοκρατικών στρωμάτων που νοθεύουν την κοινωνική αυτοδιεύθυνση και διαμορφώνουν αντικοινωνικά συμφέροντα[12].

Οι Ζαπατίστας δεν επιδιώκουν να καταλάβουν βίαια την εξουσία και όταν αναγκάστηκαν να πολεμήσουν τις καθεστωτικές δυνάμεις το έκαναν ακριβώς για να αποκρούσουν τη βίαιη επίθεση των καθεστωτικών δυνάμεων και να απελευθερώσουν τον πληθυσμό της περιοχή των Τσιάπας, για να δώσουν τη δυνατότητα στις τοπικές κοινωνίες να οικοδομήσουν μόνες τους την αυτονομία τους. «Η κοινωνική αλλαγή σχετίζεται πολύ στενά με την αυτονομία, ατομική και συλλογική… Η συνολική θεώρηση της αυτονομίας προϋποθέτει την εφαρμογή της αρχής της αυτοκυβέρνησης σε όλες τις πλευρές της ζωής, ως τρόπου υπέρβασης της εξάρτησης και σε αυτό το πεδίο το ατομικό δεν διαχωρίζεται από το συλλογικό. Η αυτονομία είναι μια ολότητα. Ή είναι ολική η αυτονομία ή δεν είναι αυτονομία»[13]. Με αυτή την έννοια το τοπικό κίνημα (movimiento territoriale) των Ζαπατίστας δημιουργεί τους όρους, ώστε οι ίδιες οι τοπικές κοινωνίες να κτίσουν την τοπική ολική αυτονομία τους, η οποία όμως για να είναι ολική του εθνικού Όλου και όχι του μέρους, δεν μπορεί να περιορίζεται σε μια μόνο περιοχή, αλλά να εργάζεται για να γίνει εθνικό κίνημα (moviemento nationale) μέχρι να καταφέρει να «συνενώσει όλες τις αντιστάσεις στη χώρα μας και με αυτές να ανοικοδομηθεί από τα κάτω το μεξικανικό έθνος»[14]. Οι συχνά και σταδιακά σε μεγαλύτερη ένταση επαναλαμβανόμενες εξεγέρσεις των πληθυσμών όλων των Πολιτειών του Μεξικού και ιδιαίτερα των, γειτονικών στους Chiapas, Νότιων Πολιτειών της Οαχάκα[15] και του Γκερέρο δείχνουν πως ο αγώνας των Ζαπατίστας έχει θέσει γερά θεμέλια για να οικοδομηθεί από τα κάτω το μεξικανικό έθνος.

Και επειδή κάθε εθνικό όλον δεν είναι παρά ένα μέρος του οικουμενικού Όλου η κάθε τοπική αυτονομία, συνεπώς και η αυτονομία των Τσιάπας, θα ολοκληρωθεί οριστικά, ως οικουμενικό κίνημα (movimiento globale) με την αυτονομία του Οικουμενικού Όλου. «Η μακρά διαδρομή του ζαπατιστικού κινήματος μπορεί να γίνει κατανοητή στο πλαίσιο της διττής διαδικασίας: την καθημερινή και ασταμάτητη οικοδόμηση της αυτονομίας και τον αγώνα για ν’ αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η σύνδεση ανάμεσα σε αυτές τις δυό αλληλοσυσχετιζόμενες και αλληλοεξαρτώμενες διαδικασίες, φαίνεται να είναι μια από τις δεσπόζουσες και ενδιαφέρουσες όψεις του ζαπατισμού»[16].

Οι Ζαπατίστας έχουν, όπως διαπιστώνει ο John Holloway[17], τεράστια απήχηση σε όλο τον κόσμο, επειδή προσφέρουν έναν άλλο τρόπο θέασης του κόσμου, ένα όραμα που σπάει την κυρίαρχη λογική που πασχίζει να μας πείσει πως "δεν-υπάρχει-εναλλακτική-λύση στον καπιταλισμό". Βέβαια, συνεχίζει, διαπιστώνεται από τους ίδιους πως ακόμα υπάρχει μια σύγκρουση ανάμεσα στις προσδοκίες τους και στην πραγματικότητα που μέχρι τώρα δημιούργησαν. Ωστόσο, δεν είναι αυτό το θέμα. Αυτοί που εμπλέκονται ενεργά στον αγώνα, είτε στις πόλεις είτε στην ύπαιθρο, έχουν επίγνωση των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν και της σημασίας του έργου που επιτελούν. Οι Ζαπατίστας έχουν επίγνωση πως προσπαθούν να ανοίξουν προοπτικές σε έναν ολόκληρο κόσμο που με την πρώτη επιπόλαιη ματιά φαίνεται να είναι τόσο ερμητικά κλειστός, αλλά δεν είναι.

Κάποιοι τους κατηγορούν για ρομαντισμό παραβλέποντας πως, ο ‘ρεαλισμός’ που ταυτίζεται με μια κοντόθωρη προοπτική, που επικεντρώνει στην εξουσία και βλέπει την οργάνωση και τη δράση ως εργαλεία για την επίτευξη συγκεκριμένων αλλαγών, αποτυγχάνει να δει ότι η εργαλειακή προσέγγιση οδηγεί στην υιοθέτηση μορφών δράσης και οργάνωσης που εξουδετερώνουν και ακινητοποιούν το κίνημα για ριζική κοινωνική αλλαγή. Είναι ακριβώς επειδή ο εργαλειακός ρεαλισμός έχει ουσιαστικά παραιτηθεί από το στόχο της ριζικής κοινωνικής αλλαγής. Η πραγματικότητα όμως αναγκάζει σταδιακά τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν αυτό τον ρεαλισμό της εξουσίας και να στραφούν σε μορφές δράσης που είναι περισσότερο εκφραστικές του όλου κοινωνικού σώματος, παρά μερεμέτια κάποιων επιμέρους εργαλειακών οργανώσεων. Μέρος αυτού αποτελεί και το γεγονός ότι οι άνθρωποι αποστρέφονται από το στόχο της βίαιης κατάληψης της κρατικής εξουσίας και απομακρύνονται από τα κόμματα ως οργανωτική μορφή αγώνα για την κοινωνική αλλαγή, γιατί ακριβώς συνειδητοποιούν πως «το θέμα της εξουσίας δεν λύνεται καταλαμβάνοντας το προεδρικό μέγαρο…, αλλά μετασχηματίζοντας τις κοινωνικές σχέσεις»[18]. Ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας διδάσκει πως οι εξουσίες αδρανοποιούν τις κοινωνίες και συνολικά την ανθρωπότητα, εγκλωβίζοντάς τες σε θεσμικές και δομικές σπηλιές και συνεπώς εμποδίζοντάς τες να αυτονομούνται ως ζώσες και δρώσες πραγματικότητες. Η ποίηση του κινήματος των Ζαπατίστας είναι μέρος της ίδιας διαδικασίας, της διαδικασίας της από τα κάτω σταδιακής οικοδόμησης της κοινωνικής αυτονομίας, πάνω στην οποία θα μπορεί να θεμελιώνεται καθημερινά ένας καλύτερος κόσμος. Θα αποδειχθεί άραγε, διερωτάται τέλος ο John Holloway, πιο ρεαλιστικός αυτός ο ποιητικός ρομαντισμός απ’ ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός που προηγήθηκε; Δεν το γνωρίζουμε. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι ο ρεαλισμός της βίαιης και από τα πάνω κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας απέτυχε να πραγματοποιήσει τη ριζική κοινωνική αλλαγή. Η ελπίδα, συνεπώς, βρίσκεται στη διάρρηξη των σχέσεών της κοινωνίας με την υφιστάμενη πραγματικότητα, δηλαδή με την καπιταλιστική βαρβαρότητα και στη δημιουργία της δικής μας πραγματικότητας, της δικής μας λογικής, της δικής μας γλώσσας, των δικών μας χρωμάτων, της δικής μας μουσικής, του δικού μας χρόνου, του δικού μας χώρου. Αυτός είναι ο πυρήνας του αγώνα όχι μόνο εναντίον ‘τους’, αλλά και εναντίον του εαυτού μας. Αυτός είναι ο πυρήνας της επαναστατικής αισθητικής των Ζαπατίστας.

Επιχειρήσεις χωρίς αφεντικά [Fábricas sin patrón (FaSinPat)]

«Αν στις αρχές του 21ου αιώνα υπάρχει ένα φάντασμα που διατρέχει τη Λατινική Αμερική και είναι ικανό να τρομοκρατεί τις ελίτ, είναι σίγουρο ότι αυτό κατοικεί στις περιφέρειες των μεγάλων πόλεων»

Raul Zibechi

Τα εργοστάσια χωρίς αφεντικά, (FaSinPat) «που κατέλαβαν και επανοικειοποιήθηκαν οι εργαζόμενοι συνιστούν μια από τις απαντήσεις των εργαζόμενων στις δυό δεκαετίες νεοφιλελευθερισμού και αποβιομηχάνισης. Ποτέ άλλοτε δεν έχει υπάρξει ανάλογο κίνημα στη Λατινική Αμερική, στο οποίο οι εργάτες να έχουν τον άμεσο έλεγχο στα μέσα παραγωγής και να τα θέτουν σε λειτουργία χωρίς αφεντικά και σε ορισμένες περιπτώσεις χωρίς εργοδηγούς, τεχνικούς και ειδικούς. Αυτή η ενέργεια δεν προέκυψε από ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, αλλά, όπως συνηθίζεται στην ιστορία των κινημάτων των καταπιεσμένων, από την αμεσότητα της πιεστικής ανάγκης»[19].

Η Λατινική Αμερική, αφού ξεμπέρδεψε με την αποικιοκρατία, παλεύει τώρα να ολοκληρώσει την ανεξαρτησία της εκτοπίζοντας τον ιμπεριαλισμό και τον αμερικανισμό[20] και να αναζητήσει νέους σύγχρονους δρόμους για τη σοσιαλιστική μετεξέλιξή της, πράγμα που την αναδείχνει σε ένα παγκόσμιας εμβέλειας κοσμογονικό εργαστήρι. Ο κόσμος της Εργασίας αποφάσισε να βγει από το κοινωνικό και το οικονομικό περιθώριο που τον είχε ρίξει η εξάρτηση και ο χρεοκοπημένος καπιταλισμός της[21] και να πάρει την τύχη του στα χέρια του, αρχίζοντας από την κατάληψη και την αυτοδιαχείριση των κλειστών και χρεοκοπημένων εργοστασίων. Να σημειωθεί πως οι εργάτες στην ιδέα της κατάληψης των εργοστασίων δεν οδηγήθηκαν από τα συνδικάτα τους ή από τα κόμματα της λεγόμενης αριστεράς, αλλά από την ίδια την εμπειρία τους, όταν το κράτος και η εργοδοσία ακύρωναν την απεργία τους με την αντικατάστασή τους από απεργοσπάστες. Η κατάληψη των εργοστασίων δεν είναι μόνο εγγύηση της επιτυχίας της απεργίας, αλλά και «μια φευγαλέα εικόνα της μελλοντικής κοινωνίας.., αφού μέσα στις καταλήψεις των εργοστασίων διαγράφεται το μέλλον ως αυξανόμενη συνείδηση, ότι τα εργοστάσια ανήκουν ουσιαστικά στους εργάτες που τα κινούν, ότι ο αγώνας για την ελευθερία θα έχει σαν αντικείμενο τα εργοστάσια, θα διεξαχθεί μέσα σ’ αυτά και μέσω αυτών»[22].

«Στην Αργεντινή οι εργάτες έχουν αναστήσει χρεοκοπημένες επιχειρήσεις και τις έχουν μετατρέψει σε δημοκρατικά αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις… Στη Βενεζουέλα οι αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις αποτελούν βασική πολιτική προτεραιότητα, έχουν τον πρώτο λόγο στην ανάληψη κρατικών συμβάσεων και κίνητρα για τη μεταξύ τους συνεργασία. Το 2006 υπήρχαν περίπου εκατό χιλιάδες αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις στη χώρα στις οποίες εργάζονται περισσότεροι από επτακόσιες χιλιάδες άνθρωποι»[23]. Στη Βραζιλία το καθεστώς της κατάληψης και αυτοδιαχείρισης των χρεοκοπημένων εργοστασίων από τους εργαζόμενους πήρε τέτοιες διαστάσεις που το 1994 υποχρεώνονται να προχωρήσουν στη δημιουργία της Εθνικής Ένωσης Εργαζομένων στις Αυτοδιαχειριζόμενες Επιχειρήσεις (Associação Nacional de Trabalhadores e Empresasa de Autogestão, ANTEAG), «με σκοπό να συντονίζει τις πολλές και ποικίλες σχετικές προσπάθειες που έκαναν την εμφάνισή τους σε μια εποχή που η βιομηχανία μαστιζόταν από μια μεγάλη κρίση… Για την ANTEAG η αυτοδιαχείριση είναι ένα μοντέλο οργάνωσης το οποίο συνδυάζει τη συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής με τη δημοκρατική συμμετοχή στη διαχείριση. Επιπλέον παρέχει αυτονομία, καθώς οι αποφάσεις και ο έλεγχος των επιχειρήσεων ανήκουν στους εργαζόμενους»[24].

Η μέχρι σήμερα εμπειρία των τελευταίων δέκα-δεκαπέντε χρόνων είναι σημαντική και σιγά-σιγά ξεπερνάει τα σύνορα της μιάς χώρας μετά την άλλη και τείνει να διαμορφώσει ένα αντικαπιταλιστικό πρότυπο το οποίο μπορεί να εξελιχθεί σε ουμανιστικό-αυτοδιαχειριστικό, αν καταφέρει να μετασχηματίσει το υφιστάμενο εχθρικό θεσμικό πλαίσιο σε προοδευτικούς θεσμούς. Θεσμούς που θα διευκολύνουν την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και του φυσικού πλούτου της Λατινικής Αμερικής και θα ενισχύουν την αυτοδιαχείριση και την Άμεση Δημοκρατία στην οικονομία και στην κοινωνία. Σίγουρα η τρέχουσα διεθνής συγκυρία δεν ευνοεί τέτοιες προσπάθειες, όμως η Λατινική Αμερική επιμένει και με τον αγώνα της δείχνει το δρόμο σε όλους τους δοκιμαζόμενους από τη νεοφιλελεύθερη καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση και τον ιμπεριαλιστικό ηγεμονισμό των Ενωμένων Πολιτειών της Βόρειας Αμερικής.

Εργάτες χωρίς αφεντικά [Trabalhadores sin patron (TraSinPat)]

«Η ελπίδα είναι μια παγίδα κατασκευασμένη από τ' αφεντικά. 
Πρέπει να έχουμε το θάρρος να εξεγειρόμαστε»

Mario Monicelli

Χιλιάδες εργοστάσια και επιχειρήσεις στην Αργεντινή και στις άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής δείχνουν το δρόμο για ένα εναλλακτικό αυτοδιαχειριστικό επιχειρηματικό μοντέλο, καθώς λειτουργούν σήμερα χωρίς ιδιοκτήτες και απασχολούν χιλιάδες εργαζόμενους, που σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν άνεργοι. Ας δούμε μια σύντομη περιγραφή των απόψεων και των δράσεων των εργαζόμενων της Λατινικής Αμερικής:

·       «Η ιστορία ξεκίνησε δειλά-δειλά στα μέσα της δεκαετίας του 1990 όταν οι εργαζόμενοι καταλάμβαναν εργοστάσια που εγκατέλειπαν οι πνιγμένοι στα χρέη εργοδότες τους και τα επαναλειτουργούσαν σε μια προσπάθεια να επιβιώσουν. Το φαινόμενο άρχισε να επεκτείνεται στα τέλη του 2001, όταν η οικονομία της Αργεντινής κατέρρευσε.

·       Η αποτυχία του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου ενσαρκώθηκε στην περίπτωση της χώρας αυτής. Τα 20 χρόνια ανεξέλεγκτου κρατικού δανεισμού οδήγησαν την οικονομία της σε μακροχρόνια ύφεση και στη μεγαλύτερη χρεοκοπία που σημειώθηκε ποτέ στην Ιστορία.

·       Όταν η κυβέρνηση της Αργεντινής αθέτησε στα τέλη του 2001 το ύψους 140 δισ. δολαρίων χρέος της προς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Παγκόσμια Τράπεζα και τις ιδιωτικές τράπεζες, το Πέσο, το εθνικό νόμισμα, υποτιμήθηκε κατά 70% και οδήγησε μέσα σε μια νύχτα τον μισό πληθυσμό της χώρας στη φτώχεια. Το πρωί, της 19ης Δεκεμβρίου 2001, οι πολίτες της Αργεντινής ξύπνησαν και βρήκαν τους τραπεζικούς τους λογαριασμούς παγωμένους. Μαζί με αυτούς εξαφανίστηκε και η μεσαία τάξη της χώρας. Η ανεργία πολύ γρήγορα έφθασε στο 25%, καθώς χιλιάδες βουτηγμένες στα χρέη επιχειρήσεις εγκαταλείφθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους ή χρεοκόπησαν. Σε αρκετές περιπτώσεις οι βασικοί πιστωτές των επιχειρήσεων ήταν οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, στους οποίους οφείλονταν οι μισθοί πολλών μηνών και οι αποζημιώσεις που δεν τους δόθηκαν όταν απολύθηκαν.

·       Αντιμέτωποι με το φάσμα της ανεργίας, τον αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση αποφάσισαν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Οργανώθηκαν, κατέλαβαν τα εργοστάσια και τον μηχανολογικό τους εξοπλισμό και άρχισαν σταδιακά να τα επαναλειτουργούν.

·       Η διαδικασία αυτή δεν περιορίστηκε στα εργοστάσια αλλά επεκτάθηκε σε κλινικές, εκδοτικούς οίκους, ξενοδοχεία, ναυπηγεία, σουπερμάρκετ, αρτοποιεία και σε άλλες επιχειρήσεις διάφορων κλάδων. Οι νομικές επιθέσεις, οι απειλές, η φυσική βία δεν εμπόδισαν τους εργάτες.

·       Κάτω από τις πιέσεις τους η κυβέρνηση αναγκάστηκε να τους αναγνωρίσει το δικαίωμα να λειτουργούν τις επιχειρήσεις και χορήγησε σε αρκετές από αυτές προσωρινές άδειες λειτουργίας. Στα ‘υπό ανάκαμψη’ εργοστάσια οι εργάτες δεν έχουν στην ιδιοκτησία τους τις εγκαταστάσεις και τον εξοπλισμό, αλλά έχουν τη νομική αναγνώριση να τα χρησιμοποιούν.

·       Στις ελάχιστες από τις επιχειρήσεις που δεν έχει εξασφαλισθεί αυτή η διαδικασία, οι εργάτες έχουν νοικιάσει τον εξοπλισμό και τις εγκαταστάσεις από τους παλιούς ιδιοκτήτες έναντι ενός σταθερού μισθώματος, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις η ίδια η κυβέρνηση έχει απαλλοτριώσει εργοστάσια και τα παραχώρησε στους εργαζόμενους με την προϋπόθεση αυτοί να αγοράσουν τον εξοπλισμό σε διάστημα δύο ετών.

·       Όλες οι επιχειρήσεις διοικούνται από τους ίδιους τους εργαζόμενους, οι οποίοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις ανεξάρτητα από το αν βρίσκονται σε διοικητικά πόστα ή στη γραμμή παραγωγής.

·       Οι εργαζόμενοι πληρώνονται όλοι τον ίδιο μισθό ενώ οι αποφάσεις λαμβάνονται από τις συνελεύσεις τους. Οι κατειλημμένες επιχειρήσεις μπορούν να πληρώνουν μισθούς, δεν πραγματοποιούν όμως κέρδη, κάτι που σημαίνει ότι δεν είναι σε θέση να αγοράσουν νέο εξοπλισμό ή να εκσυγχρονίσουν τις παλαιές εγκαταστάσεις.

·       Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι κατειλημμένες επιχειρήσεις είναι μεγάλες: η ανάγκη αποκατάστασης της εμπιστοσύνης των προμηθευτών και των πελατών, η έλλειψη εξειδίκευσης στο μάνατζμεντ και το μάρκετινγκ, η έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων. Τα προβλήματα αυτά θα μπορούσαν να επιλυθούν με την αλληλεγγύη και τη συνεργασία μεταξύ των επιχειρήσεων αυτών. Κάτι τέτοιο διαφάνηκε άλλωστε στα τέλη Νοεμβρίου, όταν εκπρόσωποι 235 κατειλημμένων επιχειρήσεων από 8 χώρες της Λατινικής Αμερικής συναντήθηκαν στο Καράκας της Βενεζουέλας. Οι εκπρόσωποι υπέγραψαν μια σειρά από συμφωνίες οι οποίες έχουν να κάνουν και με την ανταλλαγή προϊόντων, τεχνολογίας και, πρώτων υλών»[25].

Οι «εργάτες χωρίς αφεντικά» προσπαθούν να επαναλειτουργήσουν τα εργοστάσια δίχως ουσιαστική βοήθεια από τις κυβερνήσεις και το κράτος, κι' αυτό γιατί η εξουσία βρίσκεται ακόμα στα χέρια των αφεντικών, γι' αυτό και η επιτυχία των προσπαθειών τους για την αυτοδιαχείριση των εργοστασίων και της οικονομίας τους θα εξαρτηθεί από το εάν θα κάνουν ένα ακόμα βήμα προς την οριστική και χωρίς αποζημίωση απαλλοτρίωση των εργοστασίων μαζί και της πολιτικής εξουσίας.

Αλλά και οι αγρότες της Κεντρικής και της Λατινικής Αμερικής αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα με τους εργάτες. Ακόμα και όταν καταφέρνουν να αποσπάσουν τη γή από τους μεγαλογαιοκτήμονες βρίσκονται μπροστά σε καινούργια εμπόδια. Ο αγρότης Ούλι Ζανγκ[26] από το Δήμο Βιαμάο που βρίσκεται κοντά στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας λέει σχετικά: «Η Monsanto μας προμηθεύει το τεχνολογικό πακέτο (ζιζανιοκτόνα, εντομοκτόνα που είναι δηλητήρια) καθώς και το ρύζι,… τώρα εξαρτόμαστε από τις πολυεθνικές που κατέχουν την τεχνολογία. Φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι, παρά τους αγώνες μας δεν έχουμε καταφέρει τίποτα, αγωνιζόμαστε τόσα χρόνια για να βρεθούμε τελικά σε μια θέση εξάρτησης νέου τύπου και επιπλέον να δηλητηριάζουμε τις οικογένειές μας και τον πληθυσμό που καταναλώνει το ρύζι που καλλιεργείται με τον τρόπο αυτό»[27]. Στην προσπάθειά τους κάποιοι αγρότες του Filhos de Sepe[28] να αποφύγουν αυτή τη νέου τύπου εξάρτησή τους από τις πολυεθνικές στράφηκαν στην βιολογική γεωργία, στηριγμένοι στους τοπικούς σπόρους και στους παραδοσιακούς τρόπους παραγωγής και κατάφεραν να διπλασιάσουν τη στρεμματική απόδοση σε σύγκριση με την απόδοση των χωραφιών που καλλιεργούνται με τη χρήση τοξικών φυτοφαρμάκων. Όμως βρέθηκαν και πάλι αντιμέτωποι, «με τον ίδιο εχθρό», δηλαδή τον πιστοποιητή, γιατί στη Βραζιλία υπάρχουν μόνο τρεις εταιρείες πιστοποίησης που ελέγχονται από τις πολυεθνικές εταιρείες[29].

Αποπειράθηκαν να δημιουργήσουν «ανεξάρτητη κοινοτική πιστοποίηση», αλλά βρέθηκαν, για μια ακόμα φορά, μπροστά στον ίδιο εχθρό με τα πολλά πρόσωπα, στην άρνηση των τοπικών και των κεντρικών αρχών να δώσουν τη σχετική άδεια και επιπλέον οι τράπεζες αρνούνται να χρηματοδοτήσουν την παραγωγή των ανεξάρτητων αγροοικισμών. Και όταν μετά από όλα αυτά καταφέρουν να φτάσουν στην αγορά για να πουλήσουν τα προϊόντα τους, διαπιστώνουν πως οι τιμές που προσφέρονται για τα προϊόντα τους είναι κάθε χρόνο και χαμηλότερες, με αποτέλεσμα να αναγκάζονται οι αγρότες να καταφύγουν σε εξωαγροτικές απασχολήσεις για να συμπληρώσουν το εισόδημά τους και να ζήσουν. «Η ανάπτυξη και ο έλεγχος της νέας τεχνολογίας από μέρους των πολυεθνικών έχουν καταστήσει δυνατό ένα νέο τύπο καταπίεσης. Τώρα πλέον δεν έχουν ανάγκη την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και τον έλεγχο του χρόνου και του τρόπου της εργασίας, γιατί τώρα πρόκειται για μια κυριαρχία ‘μη-υλική’ που βασίζεται στην κυριαρχία επί της γνώσης και της αγοράς, προκειμένου να συσσωρεύουν κέρδη… Το κεφάλαιο έχει την ικανότητα να μετασχηματίζεται για να συνεχίσει να ελέγχει τους μηχανισμούς της κυριαρχίας του, παρουσιάζοντάς τους υπό μορφή λιγότερο απτή, σχεδόν αόρατους. Γι’ αυτό απαιτείται διαρκής κατάρτιση και μαθητεία, απαραίτητες πλέον μορφές αγώνα»[30].

Οι λαοί της Λατινικής Αμερικής γνωρίζουν, μετά από τόσων αιώνων αποικιοκρατική και ιμπεριαλιστική εμπειρία, πως η οριστική προστασία από μελλοντικά σοκ μπορεί να προέρθει μόνο «από την ενίσχυση της ανεξαρτησίας τους από τους χρηματοοικονομικούς θεσμούς της Ουάσιγκτων, πράγμα που μπορεί να συμβεί μέσα από την αυξανόμενη ολοκλήρωση ανάμεσα στα κράτη της περιοχής, πράγμα που επιχειρείται με την Μπολιβαριανη Εναλλακτική Λύση για την Αμερικανική Ήπειρο (Bolivarian Allternative for the America), […] που αποτελεί το τέλειο παράδειγμα ενός αυθεντικά δίκαιου και αλληλέγγυου εμπορίου. Η κάθε χώρα προσφέρει ότι μπορεί να παράγει καλύτερα, με αντάλλαγμα ότι χρειάζεται περισσότερο, ανεξάρτητα από τις τιμές των παγκόσμιων αγορών […] Πρόκειται ουσιαστικά για ένα ανταλλακτικό σύστημα στο πλαίσιο του οποίου οι χώρες αποφασίζουν μόνες τους την αξία ενός εμπορεύματος ή μιάς υπηρεσίας, αντί να αφήνουν τους χρηματιστές στη Νέα Υόρκη, στο Σικάγο και στο Λονδίνο να καθορίζουν τις τιμές. Με αυτό τον τρόπο η Λατινική Αμερική δημιουργεί μια ζώνη σχετικής οικονομικής γαλήνης και προβλεψιμότητας – ένας άθλος που θεωρούνταν αδύνατος σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης»[31].

Είναι προφανές πως όσο αντιστέκονται οι εργαζόμενοι των χωρών της Λατινικής Αμερικής και προωθούν την αυτοδιαχείριση και την ευρύτερη αλληλεγγύη και συνεργασία, τόσο κερδίζουν σε εμπειρίες, σε επιτυχίες και σε αυτοπεποίθηση που τους κάνουν αποφασιστικότερους στον αγώνα τους να κατοχυρώσουν και να διευρύνουν τις κατακτήσεις τους και να αποτρέψουν κάθε ενδεχόμενο μιάς καπιταλιστικής παλινόρθωσης.

Προφανές γίνεται επίσης πως ο αγώνας, με τη μορφή της κατάληψης των εργοστασίων μετεξελίσσεται από την προσωρινή αναστολή του δικαιώματος της ιδιοκτησίας του καπιταλιστή, όπως ήταν γνωστή μέχρι τώρα, σε απόφαση των εργαζομένων για την οριστική ακύρωση αυτού του δικαιώματος των «ιδιοκτητών» των εργοστασίων, οι περισσότεροι των οποίων όχι μόνο δεν διεύθυναν ποτέ το «εργοστάσιό τους», αλλά δεν γνωρίζουν ούτε που βρίσκεται. Με αυτό τον τρόπο οι εργαζόμενοι συνειδητοποιούν πως ο αγώνας τους για την κοινωνική απελευθέρωσή τους, ο αγώνας για την ελευθερία γενικά θα διεξαχθεί και θα κερδηθεί μέσα στα εργοστάσια και γενικά μέσα στους χώρους της παραγωγής του κοινωνικού πλούτου, αλλά και μέσω αυτών[32].

Τέλος γίνεται προφανές πως μόνο με την οριστική κατάργηση της ιδιοκτησίας πάνω στα μέσα παραγωγής και πάνω στη γνώση και την αντικατάστασή τους από την ουσιαστική κοινωνικοποίησή τους, μπορεί να καταργηθεί ο καπιταλισμός και να αντικατασταθεί από ένα σύστημα οικονομικής αυτοδιαχείρισης και κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης, προϋποθέσεις ικανές και αναγκαίες για την κοινωνική αυτοδιεύθυνση, την εθνική ανεξαρτησία και την παγκόσμια συνεργασία.

Με αυτή την έννοια οι εργαζόμενοι των χωρών της Λατινικής Αμερικής, ως παγκόσμια κοινωνική πρωτοπορία και εναλλακτικό πρότυπο απέναντι στην παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου και την κινεζοποίηση της εργασίας[33], αγωνίζονται ταυτόχρονα και για την απελευθέρωση των εργαζόμενων όλων των χωρών του πλανήτη και δικαιούνται όχι μόνο τη συμπάθειά μας, αλλά και την ηθική και υλική αλληλεγγύη μας.

---

[1] «Κάθε φορά που εντείνεται η οικονομική πίεση πάνω στους εργαζόμενους, εντείνεται ταυτόχρονα και η καταναγκαστική ηθική πίεση με σκοπό να προλάβει την ομαδική εξέγερση εναντίον της κοινωνικής πίεσης, να την προλάβει δυναμώνοντας το γενετήσιο αίσθημα ενοχής των εργαζόμενων και της ηθικής εξάρτησής τους από το κυρίαρχο σύστημα… Η μυστικιστική διάβρωση είναι το σπουδαιότερο ομαδικό-ψυχολογικό μέτρο, που προετοιμάζει το έδαφος για την απορρόφηση της φασιστικής ιδεολογίας», Reich Wilhelm, Η μαζική ψυχολογία του φασισμού, ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗΣ, Αθήνα 1974, σελ. 162.

[2] Βλέπε σχετικά, Λάμπος Κώστας, Αμερικανισμός και παγκοσμιοποίηση. Οικονομία του Φόβου και της Παρακμής, ΠΑΠΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.

[3] Για μια εκτενέστερη ανάλυση βλέπε, Λάμπος Κώστας, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η μεγάλη πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον ουμανισμό, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.

[4] Zibechi Raul, Αυτονομίες και χειραφετήσεις. Η Λατινική Αμερική σε κίνηση, Εκδόσεις ΑΛΑΝΑ, Αθήνα 2010, σελ. 195.

[5] Harnecker Martha, Πραγματοποιώντας το αδύνατο, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ, Αθήνα 2007, σελ. 107-109.

[6] «Η μακρά διαδρομή του ζαπατιστικού κινήματος μπορεί να γίνει κατανοητή στο πλαίσιο της διττής διαδικασίας: την καθημερινή και ασταμάτητη οικοδόμηση της αυτονομίας και τον αγώνα για να αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η σύνδεση ανάμεσα σε αυτές τις δυό αλληλοσυσχετιζόμενες και αλληλοεξαρτώμενες διαδικασίες, φαίνεται να είναι μια από τις δεσπόζουσες και ενδιαφέρουσες όψεις του ζαπατισμού», Zibechi Raul, Αυτονομίες..., ό. π., σελ.157.

[7] http://foititikospalmosistoria.blogspot.com/2011/04/blog-post_30.html

[8] «Η απόρριψη του κόμματος ως μορφή οργάνωσης σήμανε (αναπόφευκτα, ίσως) την αναγέννηση του συμβουλισμού (councilism), την αναγέννηση του συμβουλίου ή της συνέλευσης. Το συμβούλιο είναι ο παραδοσιακός τρόπος της έκφρασης εξέγερσης και εμφανίζεται ξανά και ξανά στις εξεγέρσεις, από την Παρισινή Κομμούνα μέχρι τα Συμβούλια Γειτονιάς της πρόσφατης εξέγερσης στην Αργεντινή. Είναι ένας εκφραστικός τρόπος οργάνωσης, που ψάχνει να αρθρώσει τον θυμό και τις ανησυχίες όσων συμμετέχουν. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τη μορφή του κόμματος, η οποία, (ως γνωστό), δεν είναι εκφραστική αλλά θεσμική, σχεδιασμένη να πραγματώσει το στόχο της κατάκτησης της κρατικής εξουσίας. Ως εκφραστική μορφή, το συμβούλιο τείνει να έχει οριζόντιες δομές, να ενθαρρύνει την ελεύθερη συμμετοχή όλων και να στοχεύει στην επίτευξη της συναίνεσης όσον αφορά τις αποφάσεις. Υπ’ αυτό το πρίσμα, το συμβούλιο δεν είναι τόσο μια τυπική δομή όσο ένας οργανωτικός προσανατολισμός. Αυτός ο οργανωτικός προσανατολισμός –έμφαση στην οριζοντιότητα, ενθάρρυνση της έκφρασης των αναζητήσεων των ανθρώπων, είτε είναι «επαναστατικές» ή «πολιτικές» είτε όχι– έχει γίνει βασικό χαρακτηριστικό του πρόσφατου κύματος της αστικής πάλης: όχι μόνο από τα Συμβούλια Γειτονιάς στην Αργεντινή, αλλά και από κάποιες ομάδες piquetero, από τις Μητέρες της Plaza de Mayo, από τα Κοινωνικά Κέντρα της Ρώμης, του Μιλάνου και του Τορίνου, γενικά από το κίνημα «για έναν άλλον κόσμο», Holloway John, Αστικός Ζαπατισμός, http://ratnet-blog2.blogspot.com/2010/10

[9] Zibechi Raul, Αυτονομίες και… ό. π., σελ. 163 και 166-167.

[10] «Κυβέρνηση είμαστε όλοι μας, δεν έχουμε ηγέτες, πρόκειται για μια συλλογική διακυβέρνηση, έτσι ώστε ο ένας να διδάσκει τον άλλον αυτό που γνωρίζει», Υποδιοικητής Μάρκος, αναφέρεται στο Zibechi Raul, Αυτονομίες και… ό. π., σελ. 172 και 173.

[11] Η κεντρική κυβέρνηση που δεν προσφέρει καμιά βοήθεια για την ανάπτυξη της περιοχής των ζαπατίστας κάνει ότι μπορεί για να διαλύσει τις Κοινότητές τους προσφέροντας δάνεια και επιδοτήσεις σε μεμονωμένους αγρότες που θα δηλώσουν πως κατέχουν ιδιόκτητη γη, με το στόχο να τους αποσπάσει από την Κοινότητα και να υπονομεύσει το καθεστώς της κοινοκτησίας της γης, που αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο οικοδομείται η κοινωνική αυτονομία των ζαπατίστας.

[12] Τα σχετικά στοιχεία και οι πληροφορίες αναφέρονται στο: Zibechi Raul, Αυτονομίες και… ό. π., σελ 157 κ. επ.

[13] Ό. π., σελ. 171.

[14] Δήλωση του Subcomandante Marcos, αναφέρεται στο Zibechi Raul, Αυτονομίες και… ό. π., σελ. 178.

[15] Η Οαχάκα, μια Πολιτεία στο μεξικανικό Νότο, είναι μια περιοχή στρατηγικής σημασίας για τον βορειοαμερικάνικο ιμπεριαλισμό, τον παγκόσμιο καπιταλισμό και το διεθνές εμπόριο, που επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν τα τεράστια αποθέματά της σε φυσικούς πόρους. Είναι η Πολιτεία με την πιο πλούσια βιοποικιλότητα στο Μεξικό με βουνά, λίμνες, δάση και σπάνια είδη φυτών, αλλά και με ιδιαίτερα πλούσιο υπέδαφος, σε πετρέλαιο, ουράνιο, κάρβουνο, σίδηρο, χρυσό, άργυρο, μόλυβδο και υδράργυρο, κυρίως στις περιοχές όπου ζουν οι ινδιάνικοι λαοί, οι οποίοι είναι αναγκασμένοι να αμύνονται αδιάκοπα για να υπερασπιστούν τον τόπο τους και να σώσουν τον πλούτο τους. Σ’ αυτήν βρίσκεται και ο «Διάδρομος του Ισθμού του Τεχουαντεπέκ», ένα έργο που θα διευκολύνει τη μεταφορά των εμπορευμάτων από τον Ειρηνικό στον Ατλαντικό Ωκεανό. Η Οαχάκα, όπως είναι φυσικό, έχει παράδοση αιώνων στην αντίσταση… Στις 16 Ιούνη 2006, 365 πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις από ολόκληρη την πολιτεία δημιουργούν μαζί με τους εκπαιδευτικούς τη ‘Λαϊκή Συνέλευση των Λαών της Οαχάκα’ (APPO - Asamblea Popular del Pueblo de Oaxaca),…με στόχο τη ριζοσπαστική ή άμεση δημοκρατία…, για μια κοινωνία που θα αυτοκυβερνιέται, στην οποία η οργάνωση της ζωής θα βασίζεται στην ατομική και συλλογική αυτονομία όλων των ανθρώπων… Από τον Ιούνη ως τον Δεκέμβρη του 2006, η μεξικανική Πολιτεία της Οαχάκα έζησε την πιο πρόσφατη μεγάλη λαϊκή εξέγερση που προκάλεσε το θαυμασμό, τη συγκίνηση και την αλληλεγγύη των κοινωνικών κινημάτων και των αγωνιζόμενων ανθρώπων όχι μόνο στο Μεξικό, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο εξεγερμένος λαός της Οαχάκα κατέλαβε την ομώνυμη πρωτεύουσα, κατέλυσε κάθε κρατική αρχή και απαίτησε όχι μόνο την παραίτηση του κυβερνήτη, αλλά και τη ριζοσπαστική αλλαγή της πραγματικότητας. Ακολούθησε μια πολύμηνη διαδικασία αυτοοργάνωσης, πολιτικής αυτονομίας και συλλογικής διοίκησης της πόλης… Οι εξεγερμένοι κατάφεραν να πάρουν την τύχη της ζωής τους στα χέρια τους και να εφαρμόσουν στην πράξη την άμεση δημοκρατία μέσα από τις παραδοσιακές λαϊκές συνελεύσεις, οι οποίες υπήρχαν πολύ πριν επιβληθεί η αποικιοκρατία και ο καπιταλισμός στη χώρα, εκτενέστερα βλέπε σχετικά Παπακωνσταντίνου Εύη: http://www.scribd.com/doc/. Μπλάνκο Πάβελ, Στο Μεξικό φουντώνει ο αντικαπιταλιστικός αγώνας, Συνέντευξη στο ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ της 11.03.2007, βλέπε επίσης, http://athens.indymedia.org,

[16] Zibechi Raul, Αυτονομίες και… ό. π., σελ. 157.

[17] Holloway John, Αστικός Ζαπατισμός, ό. π.

[18] Zibechi Raul, Αυτονομίες και… ό. π., σελ. 64.

[19] Ό. π., σελ. 113.

[20] Ο αμερικανισμός ως έννοια δεν ορίζεται γεωγραφικά ή εθνολογικά, αλλά πολιτικά, ως το σχέδιο του σκληρού πυρήνα του παγκόσμιου κεφαλαίου και της ηγεσίας των Ενωμένων Πολιτειών της Αμερικής για την παγκόσμια ηγεμονία τους. Βλέπε αναλυτικά, Λάμπος Κώστας, Αμερικανισμός και Παγκοσμιοποίηση. Οικονομία του Φόβου και της Παρακμής, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.

[21] Για μια διεξοδική ανάλυση αυτής της εμπειρίας βλέπε, Harnecker Martha, Πραγματοποιώντας το αδύνατο, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ, Αθήνα 2007, σελ. 182 κ. επ.

[22] Πάνεκουκ Άντον, Τα Εργατικά Συμβούλια, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, Αθήνα 1996σελ.92.

[23] Klein Naomi, Το δόγμα του Σοκ, ΛΙΒΑΝΗΣ, Αθήνα 2010, σελ. 610-611.

[24] Zibechi Raul, Αυτονομίες και… ό. π., σελ. 115-116.

[25] Μπάμπης Μιχάλης, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 08.01.2006, Ένθετο ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ.

[26] Ο Ούλι Ζάνγκ είναι μέλος του αγροοικισμού (agrovila) Filhos de Sepe, του Movimento des Trabalhadores Rurais Sem Terra, (Κίνημα Ακτημόνων Εργατών Γης). Αυτός ο αγροοικισμός αποτελείται από 376 οικογένειες και αναπτύσσεται σε μια έκταση 60.000 στρεμμάτων. Οι κατοικίες βρίσκονται σε ένα μέρος συγκεντρωμένες γιατί αυτό εξασφαλίζει χαμηλού κόστους υποδομές ύδρευσης, ηλεκτροδότησης και επικοινωνίας, αλλά και γιατί αυτό προάγει την κοινωνική λειτουργία της παραγωγής και συνεπώς και την κοινωνικοποίηση των ανθρώπων, με τελικό αποτέλεσμα ένα καλύτερο βιοτικό επίπεδο για όλους τους κατοίκους του.

[27] Zibechi Raul, Αυτονομίες και χειραφετήσεις. Η Λατινική Αμερική σε κίνηση…, ό. π., σελ. 152.

[28] Filhos de Sepe σημαίνει Παιδιά του Σεπέ, στη μνήμη του Γουαρανί Ινδιάνου Σεπέ Τιράζου που δολοφονήθηκε στις 7 Φεβρουαρίου 1756, στο Σάο Γκαμπριέλ της Αργεντινής, από τα αποικιοκρατικά ισπανοπορτογαλλικά αποσπάσματα, στην προσπάθειά τους να διαλύσουν τις κομμούνες Reducciones Guaraniticas, τις οποίες ο Βολταίρος είχε χαρακτηρίσει «θρίαμβο της ανθρωπότητας» για τις υψηλές συνθήκες συλλογικής διαβίωσης, την ακμή των τεχνών, των γραμμάτων και των επιστημών, όπως η αστρονομία και η μετεωρολογία, ό. π., σελ. 155.

[29] Ό. π., σελ. 152-153.

[30] Ό. π., σελ. 153-154.

[31] Klein Naomi, Το δόγμα του Σοκ…, ό. π., σελ. 611-612.

[32] Βλέπε σχετικά, Αντόν Παννεκοεκ, Τα Εργατικά Συμβούλια..., ό. π., σελ., 90-92.

[33] Λάμπος Κώστας, Κιναζισμός. Το ανώτατο στάδιο του πλιάτσικο-καπιταλισμού ή το πισωγύρισμα στο κατώτατο στάδιο του πολιτισμού; ΠΟΛΙΤΕΣ, τεύχος 21/Δεκέμβρης 2010.